Rozenburg Den Haag 1896 pic3 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
Rozenburg Den Haag Japanse vaas 1896 pic2 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau

Rozenburg Den Haag, 1896

Deze 46 cm hoge Rozenburg aardewerk vaas (model 71 ‘Japanse vaas ‘), werd in de week van 19-26 september 1896 beschilderd door Willem Frederik Haas en Samuel Schellink. Het bijzondere decor ontwerp is echter hoogstwaarschijnlijk van de hand van Dominicus de Ruiter, die nét in augustus van dat jaar tot chef van het schildersatelier van Rozenburg is benoemd. Niet alleen had Dominicus de Ruiter zijn opleiding aan de Academie van Beeldende Kunsten genoten, ook was hij vóór zijn komst bij Rozenburg als lithograaf werkzaam geweest (bron: Yvonne Brentjens, Rozenburg Plateel uit Haagse Kringen blz. 119)

Japonisme

Een jaar eerder, in 1895, opende de beroemde kunsthandelaar Siegfried Bing zijn kunsthandel ‘L’Art Nouveau Bing’.  Bing handelde al lang in Japanse artefacten en prenten. Er was een ware Japan-manie aan de gang in het Westen vanaf begin 1880. Bing speelde hierop in en reisde naar Japan waar hij import- en exportbedrijven opende in Yokohama en Kobe.
Met name de door Bing geïmporteerde Japanse prenten zijn van grote invloed geweest op de Europese kunstenaars, ook Vincent van Gogh was een groot afnemer. Al in 1888 richtte Bing “Le Japon Artistique” op, een tijdschrift waarin de beschreven objecten uit de artikelen bijna allemaal uit Bing’s eigen collectie stamden. In het eerste deel omschrijft hij de Japanse kunst als een “Art Nouveau”, een Nieuwe Kunst, die een langdurige en verleidelijke invloed op de Westerse kunst zou gaan hebben. Deze uitspraak bleek profetisch te zijn. Het Japonisme, een stroming waarin Westerse kunstenaars hun eigen invulling gaven aan invloeden uit de Japanse kunst, bleek de bakermat voor de ‘Art Nouveau’ zoals wij die nu kennen.

Anton Seder (München, 1850-1916 Straatsburg)

De Duitse kunstenaar en kunstprofessor Anton Seder richtte in 1892 de ‘École supérieure des arts décoratifs’ op in Straatsburg. Anton Seders visie voor de school was om een invloedrijke artistieke kracht in de regio Elzas-Lotharingen te worden. Hij creëerde werk dat Franse en Duitse artistieke stijlen overbrugde en een belangrijke bijdrage leverde aan de ontwikkeling van Art Nouveau.
In het voorjaar van 1896 verschijnt Anton Seders belangrijke en later wereldberoemde publicatie ‘Das Thier in der decorativen Kunst’. In het eerste deel, ‘die Wasserthiere’, stonden verscheidene rijk geïllustreerde platen van draken, met name van zogenaamde Japanse waterdraken.

30279795910 2 300x200 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
Anton Seder Esquisse pour la couverture de Das Tier in der dekorativen Kunst 001 296x300 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
Anton Seder  Das Tier in der dekorativen Kunst 002 Klein - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
Rozenburg 1896 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau

Inspiratie

Een beroemde uitspraak van Anton Seder was: “…daarom, als we naar de nieuwste creaties van onze meest moderne ontwerpers van kunstnijverheid kijken, zeggen we onwillekeurig: alles is er al geweest”
Dat Seder’s tekeningen van draken van inspiratie zijn geweest voor de pás benoemde chef van het schildersatelier van Rozenburg, Dominicus de Ruiter, mag duidelijk zijn. Het laat vooral ook zien hoezeer de Rozenburg fabriek inspeelde op de actuele trends en inspiratie haalde uit internationale publicaties, zie: https://proportiodivin.wpengine.com/object/rozenburg-den-haag-1895en ook: https://proportiodivin.wpengine.com/object/rozenburg-den-haag-1899/
Een van de meest iconische Rozenburg aardewerk objecten is een grote wandschotel uit 1896, beschilderd met draken. De grote draak, centraal op de schotel, is letterlijk ontleend aan de omslag van de publicatie ‘Das Thier in der decorativen Kunst’
De schotel is echter een maand láter beschilderd dan de grote vaas, in de week van 24-31 oktober van 1896.
Anton Seder Das Thier in der decorativen Kunst - Draken in de Nederlandse Art Nouveau

Het decor

Het ontwerp van de grote schotel met de woeste draak is puur decoratief, maar het ontwerp van de vaas toont meer. Wanneer de vaas op een afstand wordt bekeken, zijn er vier grote papaverbollen te herkennen. De onderzijde van de papaverbol wordt gevormd door twee naar elkaar spuwende draken. Bovenin, tussen elke papaverbol, kijkt een woeste draak je aan, omgeven door grijze wolken van rook.
Bovendien zijn er ook twee Japanse maskers terug te vinden. De grote papaverbol stelt een vriendelijk lachend masker voor, met ogen die gevormd worden door de krullende groene staarten van de draken. Het andere, tamelijk dreigende masker is te zien aan de zijde met de woeste draak. De papaverbollen tonen tevens een net-patroon, waardoor de Japanse waterdraken gevangen worden binnen de bol.

20190827 121345 001 Klein - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
20190821 140749 003 Klein - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
20190827 131356 001 Klein - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
Rozenburg Den Haag 1896 pic8 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau

Opium: ‘jagen op draken’

Wat echter vooral opmerkelijk is aan deze vaas, is dat de binnenkant ook is beschilderd, tot bijna onderin de vaas, namelijk met (kleine) papaverbollen. En het plezier waarmee dat gedaan is, druipt er letterlijk vanaf! Waren de aanwijzingen aan de buitenkant van de vaas nog enigszins subtiel, de binnenkant verraadt het werkelijke onderwerp van het decor. Namelijk het ‘jagen op draken’; het roken van opium, wat aan het einde van de 19e eeuw razend populair was.
Dit werpt een nieuw licht op de beschildering aan de buitenkant van de vaas. Tussen de twee blauwe draken ontwaart men nu een opiumlamp of opiumbrander. Het hart van ornament wordt gevormd door een abstract, vlamrood patroon dat doet denken aan vuur, met kringelende rook langszij. Het verklaart ook de grijze rookwolken die de woeste draken bovenin de vaas omgeven.

Rozenburg Den Haag 1896 pic7 165x300 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau

Signatuur

De vaas heeft het schildersmerk van Willem Frederik Haas. Het is echter het zeer onwaarschijnlijk dat hij dit decor heeft ontworpen. Hij was in september 1896 nét 18 jaar oud geworden en gepromoveerd tot schilder. Bovendien hebben noch Samuel Schellink noch Willem Haas mee geschilderd aan de grote schotel met draken een maand later. Zowel het ontwerp van de schotel als het ontwerp van deze vaas zal van Dominicus de Ruiter zijn geweest. Niet eerder hebben wij een dergelijk object in de Nederlande Art Nouveau gezien, met een verbeelding van of toespeling op het roken of gebruiken van opium.
Het label onderop de vaas is ook zeer opmerkelijk. Het laat zien dat deze vaas verkocht werd door de exclusieve Parijse winkel ‘Porcelaines a La Paix’, aan de even exclusieve Avenue de l’Opera 34.

20190821 141239 002 Klein - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
Porcelaines A la Paix 1891 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
BK 1975 92 Middel 766x1024 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
Holland Utrecht wandschotel circa 1900 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau

Draken bij andere plateelfabrieken

Zover we nu hebben kunnen nagaan is de grote Rozenburg vaas, uit september 1896,  het eerste en vroegste object binnen de Nederlandse Art Nouveau keramiek, waarop draken staan afgebeeld. En daarmee heeft dan Dominicus de Ruiter voor een ware rage gezorgd! Sinds het najaar van 1896 verschenen er meer en meer varianten op deze ontwerpen met draken. Toen Rozenburg in maart 1899 begon met de productie van het later wereldberoemde eierschaalporselein, verschenen daar ook draken op, zelfs hele serviezen met draken!

Al vrij snel kwamen ook andere plateelfabrieken met vazen en schotels met draken. Wat daarbij opvalt is, dat het voormalige schilders van Rozenburg zijn geweest die de ‘draken rage’ elders voortzetten.

Een van deze schilders was Chris Lanooy, die op 12 september van 1896 (!) in dienst trad bij Rozenburg als plateelschilder, waar hij ruim een jaar werkzaam zou zijn. Jaren later, rond 1904, was hij werkzaam als plateelschilder en ontwerper bij de Haga Purmerend fabriek. Voor Haga ontwierp en schilderde hij ook geweldige draken en voegde zelfs een extra dimensie toe: draken ‘gevangen’ onder lusterglazuur.

Ook bij de Amphora Holland Fayencefabriek in Oegstgeest werden draken uitgevoerd onder lusterglazuur. Zowel Roelof Sterken als Samuel Schellink vertrokken naar deze fabriek. Omdat Roelof Sterken waarschijnlijk eerder dan Schellink bij Amphora aan het werk ging, rond 1908, zal hij daar de aanzet hebben gegeven tot decors met draken. Deze draken leken ook meer op de draken die Chris Lanooy rond die tijd ontwierp voor Haga.

Johannes Cornelis Heijtze en Johannes Karel Leurs vertrokken al in het voorjaar van 1896 naar de Holland Fayencefabriek van Jan Willem Mijnlieff. Daar werden uitbundige draken geschilderd op wandschotels en vazen, in de stijl van Rozenburg.

En in het glorie jaar van de Rozenburg fabriek in 1896 waren al deze plateelschilders bij Rozenburg in dienst!

Haga Purmerend Chris Lanooy 1906 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau
DSCF0836 Middel 225x300 - Draken in de Nederlandse Art Nouveau